«وَالسَّمَاء ذَاتِ الرَّجْعِ» طارق/11

• ترجمه فولادوند: سوگند به آسمان بارش‏انگیز.
• ترجمه مجتبوی: سوگند به آسمان بازگردنده.‏
• ترجمه فارسى: به آسمان که بازگرداننده (آب به صورت باران) است، سوگند.
• ترجمه مشکینى: سوگند به آسمان داراى بازگشت.
• ترجمه احسن الحدیث: قسم به آسمان که ستارگان را بر مى‏گرداند.
• ترجمه روشن: و آسمان که صاحب برگردانیدن است.
• ترجمه معزى: سوگند به آسمان داراى برگشت یا باران.
• ترجمه روان جاوید: سوگند به آسمان که صاحب باز گشتن است.

شرح واژگان مهم

ذات

 مؤنث “ذو” به معنی صاحب، پیوسته به اسم ظاهر اضافه می‌شود[1]. به وسیله ذو هر گونه اسمی از اجناس و انواع توصیف می‌شود[2].

رجع

واژه «رجع» از ریشه «ر،ج،ع» است که بر بازگرداندن و تکرار دلالت می‌کند[3]. اصل این ماده به معنای بازگشت به مکان، صفت، حالت، عمل یا قول پیشین است[4]. از این ماده، مصدر رجوع به معنای بازگشتن به صورت لازم و مصدر رجع به معنای بازگرداندن به صورت متعدی به کار رفته است[5]و[6]. اما برخی از مفسران معتقدند که مصدر رجع به هر دو صورت لازم و متعدی در قرآن استعمال شده است[7]،[8]و[9]. البته علاوه بر معنای مصدری واژه رجع، دو معنای باران[10]،[11]،[12]،[13]،[14]و[15] و گیاهان بهاری[16] نیز برای این واژه مطرح شده است.

مشتقات مختلف ماده رجع در آیات قرآن کریم 104 بار به کار رفته است که از این میان، فعل مجرد «رَجَعَ، یَرجِع»، 36 بار به صورت لازم و 12 بار به صورت متعدی استعمال شده است. مصدر «رَجع» نیز سه بار در آیات قرآن به کار رفته که یک بار آن (إِنَّهُ عَلى‏ رَجْعِهِ لَقادِرٌ (طارق/8)) به صورت متعدی و دو بار دیگر (أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً ذلِکَ رَجْعٌ بَعیدٌ (ق/3)، وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ (طارق/11))، هم لازم و هم متعدی گفته شده است.

مصادیق واژه رجع از دیدگاه مفسران

در میان مفسران و صاحبنظران اقوال و آراء گوناگونی درباره معنا و مصادیق واژه «رجع» و به طور کلی «ذات الرجع» بودن آسمان مطرح است که هر کدام به یکی از دو معنای بازگشتن یا بازگرداندن در این واژه مربوط می‌شود. در اینجا به اختصار این آراء را مورد بررسی قرار داده و یافته‌های علمی مرتبط با هر یک را بررسی می‌نماییم:

1. بیشتر مفسران واژه «رجع» را به معنای باران دانسته‌اند[17]‌. البته رجع اسمی نیست که برای باران وضع شده باشد بلکه اطلاق آن بر باران بر سبیل مجاز است[18] و این یا از آن جهت است که باران هر سال در فصل خاص خود باز می‌گردد و بارش‌ها تکرار می‌شود و یا از آن روست که باران آبی است که در اثر بخار آب دریاها به آسمان رفته و آسمان دوباره این آب را به زمین برمی‌گرداند[19].
2. برخی از مفسران این احتمال را نیز مطرح کرده اند که ذات الرجع بودن آسمان به معنای خیر و نعمت رساندن آن است، زیرا به تناوب و به مرور زمان خیر، نعمت و ارزاق مردم را می‌رساند[20].
3. برخی منظور از رجع را خورشید و ماه و ستارگان دانسته اند که متناوباً در آسمان طلوع و غروب می‌نمایند[21].  خورشید و ماه و ستارگان هر یک در مدار خود حرکت کرده و به جایگاه اولیه شان بازگشت می‌کنند. از این رو شاید بتوان گفت که ذات الرجع اشاره به این ویژگی اجرام آسمانی است که هر یک در مدار خود حرکتی منظم، حساب شده و متناوب داشته و به جایگاه قبلی خود باز می‌گردند[22].
4. دسته ای از مفسران رجع را به معنای فرشتگان دانسته اند که اعمال بندگان را با خود باز می‌گردانند[23].
5. دیدگاه دیگری نیز درباره ذات الرجع بودن آسمان در تفاسیر مطرح شده است و آن بازگشتن آسمان به حالت اولیه آن یعنی دخان و گاز است[24]، زیرا آسمان در ابتدای امر به صورت دود و دخان بوده «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ» (فصلت/11) «سپس آهنگِ [آفرینشِ‏] آسمان کرد، و آن بخارى بود» و در آخر امر هم به همان صورت اولیه باز می‌گردد، چنانکه خداوند می فرماید: «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعیدُهُ…» (أنبیاء/104) روزى که آسمان را همچون در پیچیدن صفحه نامه‏ها در مى‏پیچیم. همان گونه که بار نخست آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را بازمى‏گردانیم.

آسمان و خاصیت‌های بازگشتی

از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد.

 1- چرخه آب و هوا و اقلیم

شرایط جو در یک زمان و مکان خاص را آب و هوا می‌گویند که وابسته به دما، فشار، رطوبت و بارش است. آب و هوا را در یک دوره زمانی مثل دقایق، ساعت‌ها، روزها و هفته‌ها بیان و توضیح می‌دهند. چرخه آب و هوا و اقلیم که در جو اتفاق می‌افتد می‌تواند به گونه‌ای خاصیت تکرار پذیری را در مورد جو بیان ‌کند[25].

2-چرخه آب

به حرکت پیوسته آب بین زمین و جو، چرخه آب می‌گویند. این فرآیند بازگشت می‌تواند نمونه‌ای از خاصیت بازگشتی جو باشد که البته برای بشر در عصر نزول قرآن نیز قابل درک بوده است. شکل 1

3- چرخه تشکیل باد

شاید بتوان حرکت هوا در تشکیل باد را نیز نمونه‌ای دیگر از خاصیت رجعی آسمان در نظر گرفت. (شکل 2) باد حرکت ساده هوا نسبت به سطح زمین

است. جهت باد فقط افقی نیست و یک حرکت سه بعدی است. سطح جو دارای دو منطقه کم فشار و پر فشار است که به وسیله خطوط ایزوبار (Isobar) پوشانده شده است. ایزوبارها خط‌های با فشار ثابت هستند که مکان‌های همفشار را نمایش می‌دهند. هر چه خطوط ایزوبار به هم نزدیک‌تر و فشرده‌تر باشند، فشار در فاصله کمتری و با سرعت بیشتری تغییر می‌کند[26]. شاید بتوان به وجود آمدن باد از حرکت هوا و جو زمین را، مصداقی از خاصیت رجعی جو دانست.

4- بازگشت امواج رادیویی توسط یونسفر

جو زمین لایه‌های مختلفی دارد (شکل 3). یکی از بازگشت‌هایی که در جو زمین رخ می‌دهد، توسط لایه یونسفر است. این لایه می‌تواند امواج رادیویی را به زمین باز گرداند (شکل 4). یونسفر (Ionosphere) لایه‌ای الکتریکی درون جو زمین است که شامل مقدار زیادی یون (ذرات باردار) و الکترون آزاد می‌باشد. (ذره باردار ذره‌ای است که یا الکترون از دست داده و دارای بار مثبت شده و یا الکترون به دست آورده و دارای بار منفی شده است.) این لایه از 60 تا 1000 کیلومتری زمین قرار دارد و شامل قسمتی از مزوسفر و همه ترموسفر و اگزوسفر است. یونوسفر برای انتشار امواج رادیویی (فقط AM) و بازتاب این امواج به زمین مهم است [27]و[28]. لایه یونسفر به عنوان یکی از لایه‌های جو زمین خاصیت بازگردانندگی دارد و امواج رادیویی را به زمین باز می‌گرداند و می‌تواند یکی از ویژگی‌های رجعی سماء باشد.

5- برهمکنش تابش خورشید و جو

مطابق شکل5 از 100% انرژی تابشی خورشید 51% توسط زمین جذب می‌شود. 30% طبق پدید آلبدو (Albedo، سپیدایی یا آلبدو به معنی درصد بازتاب نور از سطح یک جسم است.) بازتاب و 19% نیز به وسیله جو و ابرها جذب می‌گردد. بنابراین جو نسبت به تابش خورشید تقریباً شفاف است.  بنابراین می‌توان پدیده آلبدو ناشی از ابرها و جو زمین را که باعث بازتاب نور خورشید می‌شود، یکی دیگر از ویژگی‌های بازگشتی جو و سماء به شمار آورد.

6- چرخه تحول ستارگان

زمانی که ابر سحابی که شامل گاز و غبار است در مرکز آن فروبپاشد، توپی از گاز داغ و چگال به نام ستاره وجود می‌آید. فعالیت‌های هسته‌ای درون مرکز ستاره شروع و انرژی آزاد می‌شود. این فعالیت‌های هسته‌ای به جرم ستاره وابسته است. در پایان فعالیت هسته‌ای ستارگان تبدیل به کوتوله سفید، ستاره نوترونی یا سیاه چاله می‌گردند. هنگامی که انفجار ابرنواختری اتفاق می‌افتد مواد ستاره به بیرون پرتاب می‌شود و چرخه تولد ستاره تکرار می‌گردد. شکل 6 نمایی از تولد انواع ستارگان از ابر سحابی تا مرگ آنها و تولد دوباره آنها (چرخه حیات ستارگان) از ابرهای سحابی را نمایش می‌دهد[29]. شکل به خوبی نشان می‌دهد که حیات ستارگان یک چرخه‌ای از رویدادهایی تکرار پذیر است. اگر منظور از سماء مورد بحث در آیه، کیهان باشد، چرخه و دوره حیات ستارگان و بازگشتشان به حالت اولیه را نیز می‌توان نمونه‌ای از رجع سماء به شمار آورد.

7- حرکت چرخشی اجرام آسمانی

یکی از مهمترین مباحث فیزیک پایستگی تکانه زاویه‌ای در جهان است. حرکت یک جسم به دور یک نقطه را تکانه‌ای زاویه‌ای می‌نامند. پایستگی تکانه زوایه‌ای بدین معناست که این کمیت انتقال می‌یابد اما خلق یا نابود نمی‌شود[30]. شواهد تجربی نشان می‌دهد، تمام اجرام آسمانی جهان تکانه زاویه‌ای دارند و شاید بتوان گفت تولد جهان همراه با چرخش بوده است. احتمالاً مه‌بانگ چرخش اولیه‌ای داشته است و این تکانه خالص را به کهکشان‌ها منتقل کرده است[31].

 8- بازگشت جهان به نقطه آغاز

سه مدل برای شکل جهان تعریف شده است: 1) تخت و انحنای صفر 2) کروی یا بسته و انحنای مثبت 3) هذلولی یا باز و انحنای منفی. نیروی گرانش باعث خمیدگی فضا-زمان می‌شود. اگر جرم جهان زیاد باشد و چگالی آن از حد بحرانی که برای چگالی جهان تعریف می‌کنند، بیشتر باشد، انحنای جهان مثبت و بسته خواهد بود، اگر جرم و چگالی جهان از مقدار حدی جهان کمتر باشد، انحنای جهان منفی و باز خواهد بود. شکل 7 به ترتیب از سمت راست، جهان تخت، هذلولی و کروی را نمایش می‌دهد[32].

اگر مدل جهان بسته باشد اندازه جهان محدود است و مرزی ندارد. در زمان هم بسته خواهد بود یعنی گسترش آن، روزی متوقف خواهد شد و مه‌رمب (BigCrunch) اتفاق خواهد افتاد. چیزی که شکل جهان را مشخص می‌کند، چگالی آن است و تعیین چگالی جهان کار سختی است. در حال حاضر چگالی جهان، مطابق در حد بحرانی قرار دارد و بنابراین نمی‌توان شکل جهان و پایان آن را با قطعیت تعیین کرد. در مدل جهان بسته، جهان به نقطه آغازین خود مه‌بانگ (BigBang)، باز می گردد که مه‌رمب (Bigcrunch) نام دارد. چنین پایانی زمانی اتفاق می‌افتد که جرم کافی در جهان برای تامین نیروی گرانش جلوگیری کننده از گسترش جهان وجود داشته باشد. (شکل 8)[33].

در مقاله‌ای در سال 2012 اشاره شده است که یکی از مهمترین مباحث فیزیک و کیهان شناسی، حل تکینگی مه‌بانگ است. ایده اصلی و مورد قبول این است که تکینگی در فضا و زمان شروع شده است و عمر جهان کمتر از 14 میلیارد سال است. اما ایده مورد بحث مقاله این است که گذاری بین مه‌بانگ و مه‌رب و انبساط و انقباض جهان به صورت دوره‌ای روی می‌دهد که مدل دوره‌ای (cyclic model) نیز نام دارد[34]. با فرض اثبات و پذیرش این مدل، انبساط جهان بعد از مه‌بانگ و انقباض آن به سوی مه‌رمب و تکرار این دوره می‌تواند مصداقی از بازگشت و رجع کیهان باشد. همچنین مدل جهان بسته نیز خود نوعی بازگشت را مشخص می‌کند.

نتیجه‌گیری

باید توجه داشت که تا قبل از قطعیت یافتن نظریه‌های علمی نمی‌توان آنها را به آیات قرآن کریم نسبت داد، بنابراین باید گفت که مرتبط بودن خاصیت بازگشتی آسمان و مدل دوره‌ای تنها در حد یک احتمال است که پیشرفت‌های علمی آینده می‌تواند موید یا ناقض آن باشد.

در آسمان پدیده‌های بازگشتی متعددی اتفاق می‌افتد که ممکن است هر یک از آنها و یا همگی آنها مورد نظر الهی باشند. به عبارت دیگر باید گفت که از دیدگاه علمی رابطه معناداری میان آسمان و خاصیت‌های بازگشتی وجود دارد و چه منظور از آسمان جو زمین باشد و چه کل فضا، می‌توان خاصیت‌های بازگشتی متعددی را برای آسمان برشمرد. در عصر نزول، مردم تنها از چرخه آب و تکرار باران‌های سالیانه مطلع بودند. به همین ترتیب ممکن است پدیده‌های بازگشتی دیگری نیز در آسمان وجود داشته باشد که انسان‌ها در سالیان آینده بدانها دست یابند. بدین ترتیب به نظر می‌رسد معرفی آسمان با صفت «ذات الرجع» در قرآن، با توجه به وجود پدیده‌های بازگشتی متعدد در آسمان می‌تواند مویدی برای اعجاز علمی این کتاب شگفت انگیز باشد.